Ахмет Төренің латын-гректік «қана» сөзінің қарапайым ғана қазақшасы

Ыспан

Қытайға – тамақ, еврейге – тек (фамилия) болмайтын сөз де, нәрсе де жоқ дейтін мәтел бар.  Дәл осылай және керісінше, қандай да қалыпты тілде әлдебір түсінік, оның атауы…

… жоқ деу үшін де «латын-грек» деп өңмеңдей бермей, өңмеңдей жөнелмей, ол тілді, оның сөздерін терең білу және әуелі ол сөзді дұрыстап іздеу керек.

Мысалы, Мұқаңның грек, латын тілінен енген … өзіне тән сипаты бар ерекше процесс [1] деп әспеттеп, аспандатып-бағатын «абсорбция» түсінігі, атауы қазақ тілінде болуы мүмкін еместей көрінері, сөзге келмей, мүмкін емес деріміз де хақ.

Алайда, аб – іші, ішіне және сорбция – жұту атты бөліктерден құралып, ішке тарту дегенді білдіретін абсорбция-ның қазақша аты оптау болады.

Бас сөздікке кірмей қалған оптау – сөйлеу тілімізде, әсіресе оңтүстікте қалыпты қолданыстағы сөз. Мысалы, үстел немесе дастарқан үстіндегі суды құрғақ шүперек, сорғыш қағазбен оптап-оптап алу, яғни жұтқызып-сорғызып алу деген бар.

Ал оптау-дың өзі қомағайлана асау, жалмау деген мәнге ие обу, оп-у, оп [2] етістігінен шыққан. Сөздікте көзі тоймайтын ашқарақ, қомағай, жебір деп кемістеу түсіндірілген обыр [2] да түйені түгімен, вагонды жүгімен жұту дегенді білдіреді.

Мұнан басқа обығу (ашығу), обық (араны ашылып құнығу, ашқарақтану, қомағайлану), обырдай опты [2] және тартып кететін, жұтып алатын бос кеңістік мәніндегі оппа сөздері де ұсынылып отырған оптау-дың негізділігін көрсетеді.

Сондай-ақ абсорбция-мен түбірлес сорбент (поглощающий), сорбат (поглощаемый) терминдері де оптауыш, опқы және опталушы, обылғы түрінде оптау сөзіне жүйелене, біріздене қазақшаланады.

сүйрет: Zen.yandex.com

1. Мухамбедия Ахмет-Төре Медицина терминдерін қалай қазақшалап жүрміз? //https://www.egemen.kz/article/169917-meditsina-terminderin-qalay-qazaqshalap-zhurmiz?fbclid; https://m.facebook.com/story.php?story_fbid;
2. Қазақ әдеби тілінің сөздігі, 15 томдық, А., 2011-ж.