20-мақала: Әуелгі «Түрік басы»-ға «Түлік басы» атауының үстемелену себебі

сүйрет :  stihi.ru

Ыспан

Ырасында, талайдан Түрік басы аталып келе жатқан жерге халық Түлік басы деген де ат берген. Осы ретте қалыпты атауы бар жерге, мекенге екінші атаудың не қажеті бар, ол қалай пайда болады деген заңды сұрақ туады.

Біріншіден, …

тамақтану сөзі – тамақ ішу және тамақты зерттеп-білу деген екі мәнге ие. Керісінше, очки-дің көзілдірік және көзәйнек деген екі қазақша атауы бар. Яғни кез келген нәрсенің бір емес, бірнеше, тіпті ондаған қасиеті, белгісі болары белгілі де, олар сол белгілердің кез келгені арқылы аталуы, сүйтіп бірнеше ат алуы мүмкін.

Айталық, Ақаң да әдебиет түсінігін сөз өнері, шығарма сөз, көркем сөз, асыл сөз, дарынды сөз, көрнекі лебіз, жырлау, толғау [1] деп, бірнеше сөзбен атап, әр сөзінде оларды алма-кезек қолданған.

Сондай-ақ бірнеше аты болу жалпы түсінікке ғана емес, адам аты, ел аты, жер атына да қатысты. Мысалы, осы Түлкібас ауданындағы Келтемасат елдімекені бір кездері Шахты аталып кетіп, сол аз уақытта Шахтыда өмірге Шахтыбек деген бала да келіп үлгерген және белгілі буын өкілдері оны сол Шахты деумен өтті.

Екіншіден, нәрсенің, түсініктің айта-айта жауыр болғандай қарабайыр атынан жұрт жалығып, жалыққандай болып, оған жаңа, жылтырақ, әдемілеу әрі нәрсе мәнін дәлірек ашады делінетін ат қойып алады немесе сондай ат табыла қалса, оны айту сәнге айналып, бүкіл ел тез арада соған ойысып, сол аты көбірек қолданылып, сол негізгі болып кетеді.

Яғни бұрыннан бар құлақтан кейін шыққан мүйіз озыпты дегенге сай, әуелгі Түрік басы атауынан кейін пайда болған Түлік басы – Түлкібас тиімдірек болып, кең тарап кетсе керек.

Дәл осы себепті әуелгі Испиджаб – Сайрам, Шаш(кент) – Таскент, Ыйасы – Түрік ыстан – Түрікстан – Түркістан аталған.

Үшіншіден, Түрік басы мен Түлкі басы атауларының өзара ұқсастығы да оларды айырмасыз санап, алмастыра қоладнуға негіз болады және бұл екеуінің қайсысы біріншілік, қайсысы екіншілк атау екенін анықтау да оңайға түспесе керек.

1. Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы, А., 2003, 408 б. – 252-б.

Осы тақырыпты алдыңғы және келесі мақалалар

1. «Түркі» деуге не негіз? — http://turki.kz/t-rki-deuge-ne-negiz
2. «Түркі» деудің негізі — http://turki.kz/t-lki-deudi-negizi
3. «Түлкі» деудің негізі — http://turki.kz/t-lki-deudi-negiz
4. Көпшілік: дұрысы — Түлкібас емес, Түркібас дейді екен — http://turki.kz/k-pshilik-d-ry-sy-t-lkibas-emes-t-rkibas-dejdi-eken
5. Ғылым: «Түлкібас емес, Түркібас» депті, ал дәлелі … —  http://turki.kz/y-ly-m-t-lkibas-emes-t-rkibas-depti-al-d-leli
6. «Түлкібас» түлкібасты әулиеден шыққан деген де бар — http://turki.kz/t-lkibas-t-lkibasty-ulieden-shy-an-degen-de-bar
7. Түргеш қағанатының ордасы Түлкібаста тұрған ба? — http://turki.kz/t-rgesh-a-anaty-ny-ordasy-t-lkibasta-t-r-an-ba
8. Айта-айта «Түркібас» «Түлкібас» болған ба? — http://turki.kz/ajta-ajta-t-rkibas-t-lkibas-bol-an-ba
9. Бартольдтың Түлкібас емес, Түркібас дегені ырас па? — http://turki.kz/bartol-dty-t-lkibas-emes-t-rkibas-degeni-y-ras-pa
10. Бартольдтың Түлкібас туралы өз сөзі — http://turki.kz/v-bartol-dty-t-lkibas-turaly-z-s-zi
11. «Түлкібас» пен «Түркібас» туралы Бартольд сөзінің мәнісі — http://turki.kz/tulkibas-pen-turkibas-turaly-bartold-sozining-manisi
12. Ал ғылым не дейді, Түлкібас па, Түркібас па? — http://turki.kz/al-ghylym-ne-dejdi-tulkibas-pa-turkibas-pa
13. Алыстағы түріктің қазақ жеріне қатысы — http://turki.kz/alystaghy-turikting-qazaq-zherine-qatysy
14. Түркі әлемінің қапыда кеткен қасқыры — http://turki.kz/turki-alemining-qapyda-ketken-qasqyry
15. Түлкінің басына байланған бақ па еді — http://turki.kz/tulkining-basyna-bajlanghan-baq-pa-edi
16. 16-мақала: Түлікбас өңірі «Түлік басы» деп те аталған — http://turki.kz/16-maqala-tulkibas-ongiri-tulik-basy-dep-te-atalghan
17. 17-мақала : «Түлік басы» тіркесінің «Түлкібас» деген сөзге айналу себебі — http://turki.kz/17-maqala-tulik-basy-tirkesining-tulikbas-degen-sozge-ajnalu-sebebi/
18. 18-мақала : «Түлікбас»-тың «Түлкібас»-қа айналу себебі — http://turki.kz/18-maqala-tulikbas-tyng-tulkibas-qa-ajnalu-sebebi
19. 19-мақала : «Түлкібас»-тың «Түлікбас»-тан несі артық? — http://turki.kz/19-maqala-tulkibas-tyng-tulikbas-tan-nesi-artyq
20. 20-мақала : Әуелгі «Түрік басы»-ға «Түлік басы» атауының үстемелену себебі — http://turki.kz/20-maqala-auelgi-turik-basy-gha-tulik-basy-atauynyng-ustemelenu-sebebi/
21. 21-мақала : «Түркібас»-тың ұмытылып, «Түлкібас»-тың қалу себебі — http://turki.kz/21-maqala-turkibas-tyng-umytylyp-tulkibas-tyng-qalu-sebebi/