Ақаңның әлібби бағамы-3*

Awarenessact.com

Ыспан

(үзінді)

 Әліббидің басқа да сипаттары туралы

       Оқуға оңай жағынан қарап көрейік.

      Оқу жағынан алғанда, қандай әріппен басылған я жазылған сөз болса да, сүгірет есепті. Бұ жағынан қытайдың сүгірет жазуы да, басқалардың әріппен жазылған жазуы да бірдей, жалғыз-ақ сүгіреттің құралған жөні басқа.

      Сауаты ашылған адам жазылған я басылған сөзді әрпіне қарап оқымайды, бүтін тұрған сүгіретін танып оқиды.  Таныс адамды көргенде, «мынау пәленше, анау түгенше» деген сияқты, әр сөзді тұрпатына қарап танып айтады. Неғұрлым сөз сүгіреті көзге елеулірек болса, соғұрлым жылдам танылып, шапшаң оқылмақшы. Әріп сөз сүгіретінің көзге елеулі болу, болмауына себеп болмақ, сөздің бірінен-бірін айыруға көмегі тимек [1, 328-б.].

      Енді көркемдік пен көзге жайлылық жағынан бір-екі ауыз сөз айту қалды.

     Көркемдік деген әркімнің көңіл талғауына қарайтын нәрсе, бірақ Европа жазушылары латын әрпінің пішіндеме («геометрия» дегені – Ы.А.) сызықтары сияқты көзге кесе көрінетінін, араб әрпі сызығы түрлі болғандықтан, көзге көркем шырайлы көрінетінін айтқанын білеміз.

     Көзге жайлы болу жағынан келсек, мұнда қай әріппен жазылған, жә басылған сөз оңай оқылса, сол әріп көзге зиянсыз, жайлы болуға тиіс. Өйткені ондай әріп көзді талдырмайды. Көзді талдырмайтын оқуға оңайлық жағынан араб әрпі латындікінен артық екені айтылып өтті [1, 334-б].

    Араб пен латын қарыптарын таразыға тартқандай салыстырып, артық-кем жақтарын ыспаттап көрсетіп, арабтікін тастап, латындікін алуда түк мағына жоқтығын айтып сөйлеген баяндама жалғыз Шарап ұлы Әлімжандікі болды. … Бірақ бір де болса, бірегей болды. … Ақтығында латын әліп-биінде көп құрбандықты өтерлік аса артықтық болмақ түгіл, араб әліп-биінен де көрі кемшіліктері көбірек болып шықты, бірақ құрылтай дүкені жасаушылардың қолында болғандықтан, күн бұрын қолайлап бәрін икемдеп қойғандықтан, қазанның құлағы қазаншының қалаған жерінен шықты: «Латын әліп-биінің артықтығына  құрылтайдың көзі жетті» деген қарар көпшілікпен өтті [2, 298-б].

     …многие думают, что если мы держимся за арабский алфавит, то мы консервативный элемент. Нет. Со «священным» письмом давно покончили. …Слово «комиссар» казаки говорят «комюссер». Что же это мы для европейцев должны оставить это слово в том виде, в каком его произносят? Но казакская артикуляция не выносит такой конструкции слов. Поэтому все иностранные слова будем брать в таком виде, чтобы это было легко для произношения казаков. Точно так же и другие тюркские народы не должны считаться с происхождением слов, а должны считаться с говором, с артикуляцией населения. … здесь, когда открывали сьезд, т. Агамали-оглы и т.Павлович говорили, что будто бы сам алфавит мешает прогрессу, а если возьмем языки, например русский, русское письмо в сравнении с нашим – это китайское письмо. Тут приходиться заучивать, зазубривать каждое слово, точно так же как английскиий, немецкий и французский языки, в сравнении с нашей грамотностью это есть именно китайская грамота. Мы заучиваем только 24 звука, а они же все, что есть на этом языке, должны заучить. На каждом языке сколько слов, столько должны припомнить изображений этих слов. Почему? Потому, что их письмо не передает правильно ни одного звука [3, 418-19-б].

3-мақала, жалғасы бар

Алдыңғы және келесі мақалалар

1. Ақаңның әлібби бағамы — http://turki.kz/a-a-ny-libbi-ba-amy-zindi
2. Ақаңның әлібби бағамы — http://turki.kz/a-a-ny-libbi-ba-amy
4. Ақаңның емле бағамы-1 — http://turki.kz/a-a-ny-emle-ba-amy-1

* Латын жазуына көшпек ниетімізге орай бүгінде қай әріпті қалай алу керектігі өзекті мәселе болып отырғандықтан, бұл үзіндіде А.Байтұрсынұлының осы әлібби, әріп туралы айтқандары іріктеліп алынды.

Әдебиет тізімі

1. Байтұрсынов А. Ақ жол (Түркі құрылтайында жасаған баяндамасынан), А., 1991, 464 б.
2. Байтұрсынұлы А. Түрікшелер құрылтайы //6 томдық шығармалар жинағы, А., 2013, 4-том, 292–300-б. – «Жаңа мектеп» жұрналы, № 7-8
3. Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы, А, 1992, 448 б.