Қай тіл мықты? Қазақша-орысша-аңғылша қаратпа-кесте

сүйрет : Pholder.com

Ыспан

Карл Пятый, римский император, говаривал, что гишпанским языком с Богом, французским – с друзьями, немецким – с неприятелем, италианским – с женским полом говорить прилично. Но если бы он российскому языку искусен был, то, конечно, к тому присовокупил бы, что им со всеми оными говорить пристойно, ибо нашел бы в нем великолепие гишпанского, живость французского, крепость немецкого, нежность италианского, сверх того богатство и сильную в изображениях краткость греческого и латинского языков.

Бұл Ломоносовтың сөзі.

Орыс, ағылшын тілінің мықтылығына күмән жоқ. Осы сыйақты, қазақ тілі керемет дейтін сөзде де есеп жоқ. Тек бұлар қандай да дәлел негізінде емес, осылай жалпылама айтылып жатады. Сірә, тілдің мықтылығы түрлі қолданыстық қызметтерінің, құралдарының толықтығы, дамып-жетілгендігі бойынша анықталса керек. Мұндайды мысалы, қазақ-орыс-ағылшынның қаратпа сөздерін салыстыра отырып байқауға болады.

Жалпы қазақтың қаратпа сөзге негіз боларлық ағайын-туыс жүйесі

3-4 буынға дейінгі – туысқа,

5-7 буынға дейінгі – ағайынға,

7 буыннан кейінгі – алыс ағайын, жамағайынға жіктелсе керек.

Сондай-ақ қазақ қоғамы да бірнешеге бөлінеді, ол

1. Отбасынан (ата-әже, әке-шеше, бала-шаға);
2. Ағайын-туыстан (жақын туыс, туыс, алыс ағайын);
3. Әлеуметтен (жек-жат, ел-жұрт, танитын және руы белгілі, қандай да қатынастағы қазақ);
4. Жалпы жұрттан (танымайтын, кім, қайдан, қай атадан екені белгісіз, көшеде, қоғамдық орындарда кездесетін қайуана қазақ және адам атаулы);
5. Ресми әлемнен

тұрады.

Осыған сәйкес қаратпа атты Туыс қаратпа, Қоғамдық қаратпа, Ресми қаратпа және Есім қаратпа деп бөлеміз.

Үш тіл қаратпасы (бірдей еместері алынды)

    ‒ Туыс қаратпа

а) ата жұрт

бала тұрғысынан

келін тұрғысынан

ә) нағашы жұрт

б) жиен жұрт

‒ Қоғамдық қаратпа

в) қайын жұрт

г) жек-жат

‒ Есім қаратпа:

Әйелге қатысты:

Қазақ қаратпасының артықшылығы:

1. Қазақшасы әркімді затына сай, яғни әлеуметтік мәртебесі, туыстық қатынасына қарай атап қаратады:

жеңеше, жеңге(й), жише, әпке, жезде, апа, көке, ата, ене, қайнаға, мырзаға, төре, бикеш (бұлбұл, мөлдіркөз, аққыз), келін, күйеу бала, құда, құдағый, құда бала, құдаша, бажа, бөле, нағашы, жиен, таға, балдыз.

Ал  орысша—аңғылшасының бәрі адамның жеке атымен аталып, кімнің-кім, қандай туыс екені, алыс-жақындығы көрінбей қалады.

2. Орысшасы – Иван Иваныш, Анна Иванна деп адамның өз атына қоса әкесінің атын да атай қаратса, қазақшасы – адамның өз атын да атамайды және Бәке, Жәке деп құрметтей атайды.

3. Қазақшасы – қысқа-нұсқа, айтуға қолайлы да, орысша-аңғылшасы – екі сөз, ұзын сөз, толық аттан тұрады.

4. Қазақ қаратпасы шын сөзге негізделген.

Мысалы, аңғылшасы – сэр, мистер, батыр деп сері де, мистер де, батыр да емес, кез келеген адамды, тіпті керісінше, кеміс, қорқақ адамды да атай береді де, шындыққа сәйкес келмейтіндігі себепті толық мәнсізденіп, жай штампқа айналады. Яғни сэр, батыр деп қыйылғаны шын мәнінде жалған, өтірік сөз болып шығады. Ал қазақшасы – Бәке, Жақа, Ереке, Есаға деп, әрбір жағдайда нақты бір адамға қарата әрі оны құрметтей айтылатын ат. Яғни Бәйдібектің – Бәке, Жақсыбектің – Жақа болатыны жалғаны жоқ, ақыйқат сөз.

5. Қазақша қаратпаның сөзі ғана емес, ондай туыстың өмірде өзі де бар.

Ал орыста, басқада  құдаша, құда бала, балдыз, қайнаға, жеңеше дегендер тіпті жоқ және әке-шеше, ата-әже, аға-іні-қарындастан өзге туыстар да жоққа тән.

6. Қазақшаның бәрі туыстықтан бастау алады және тұтас бір әлемді құрайды: Бәке – Бақыт аға-ның ықшам нұсқасы.

7. Қазақша – туыстық, үлкендік және әлеуметтік мәртебе негізінде жасалады. Басқаларда мұның үшеуі де көрінбейді.

8. Тілімізде шөбере, шөпшек, немене, жүре жат, туа жат деген арнайы атаулардың болуының өзі қазақта ұрпақаралық байланыстың күштілігін, ойдан тыс қалмағандығын, санада байланып-бекітілгенін көрсетеді. Басқа жұртта сірә, мұның елесі де жоқ.

— жалғасы бар —