ЫБЫРАЙ НЕ ЖАЗДЫ, НЕ ҚОЙДЫ?

Ыспан

 

ЫБЫРАЙ  Алтынсарин (02.11.1841-ж. Қостанай – 30.07.1889-ж. Қостанай) – ағартушы, ұстаз, жазушы, ұлыстанушы, ауызәдебиетші, қоғам қайраткері.

 

оқуы:

— Атасы Балғожа би тәрбиесінде өсті;

— Орынбор шегара комиссиясының қазақ балаларына арналған жетіжылдық мектебін бітірді (1850–57).

 

еңбек жолы:

— Балғожа бидің хатшысы (1857–59);

— Орынбор облыстық басқармасының кіші тілмашы (1857–);

— Ағартушылық қызмет және басқа да жұмыстар (1860–79): Торғай уездік судясы: 4 рет (1868–74);

— Торғай уездік басқармасы бастығының аға жәрдемшісі (1876–79);

— Орынбор облыстық білім басқармасының нұсқаушысы (1879–).

 

ашқан мектептері:

— Қазақ мектебі (1864, Торғай);

— 2-сыныптық орыс-қазақ мектебі (Елек, Қостанай, Торғай, Ырғыз);

— Бастауыш мектеп мұғалымын даярлайтын мектеп (1888, Орскі);

— Қолөнер училищесі (Торғай);

— Қыздар мектеп-интернаты (Ырғыз), Торғай (1891), Қостанай (1893), Қарабұтақ (1895), Ақтөбе (1896).

 

атқарған ісі:

— қазақ арасына орыс жазуын, орысша оқу жүйесін енгізді;

— қазақтың таным-түсінігіне сай тұңғыш оқу-әдістеме құралдар, өлең, әңгімелер жазды;

— К.Ушинский, Л.Толстой, И.Крылов, И.Паульсон шығармаларын қазақшалады.

 

еңбегі: 4 кітап, 2 ғылыми мақала, 40 жуық өлең, 60 жуық әңгіме және мақалдар мен жұмбақтар иесі. 1860–89-ж. аралығында мектеп, оқу-білім мәселелері бойынша өз тұсындағы білім басшылығына 90 жуық хат жазды.

 

— Қазақ хрестоматиясы, Орынбор, 1879, 100 б.

— Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы, Орынбор, 1879, 44 б.

— Мұсылманшылық тұтқасы (Шәрәйт-ул-ислам), Қазан, 1884, 76 б.

— Мәктубат (қысқаша хрестоматия), Қазан, 1889, 36 б.; -1896; -1899;

— Орынбор ведомствосы қазақтарының өлген адамды жерлеу және оған ас беру дәстүрлерінің очеркі //Западно-Оренбургское отделение Императорского Русского географического общества, 1870, № 1.

— Орынбор ведомствосы қазақтарының құда түсу, қыз ұзату және той жасау дәстүрлерінің очеркі //Сонда.

ел аузынан жиған өлең-жырлары – 20 жуық.

— Бір ханға бір бидің жамандардан қорлық көргенде айтқан сөзі;

— Орақ батырдың баласы Әлібек мырзаның бір ханға айтқан сөзі;

— Сейітахмет деген жігіттің үйіне түсірмеген құрбысына айтқан сөзі;

— Нұржан бидің бір сөзі;

— Орынбай ақынның Ерден батырды мақтаған сөзі;

— Бір ақынның әділ төреге айтқан сөзі;

— Жанақ пен баланың айтысқаны;

— Қобыланды батыр мен Тайбуырыл;

— Шәлкездің Жәнібек ханға айтқан сөзі;

— Әбілқайыр мен Қаналы турасында;

— Шектібайдың Қарағұл дегенді мақтауы;

— Жиренше шешен;

— Тазша бала;

— Жәнібек батыр;

— Петр-патшаның тергелгені;

— Лұқпан әкім;

көркем шығармалары:

— Өзі жазған өлеңдері (20 жуық);

— Ұсақ әңгіме-ертектері (25-тей);

— Үлкен кісілер турасындағы әңгімелері (35-тей).

 

сүйрет: Әмір Кеңесұлы

 

«Қазақ ғылымы: кім, не, қайда, қашан?» (2007) атты кітаптан